In mijn blogpost Bronnen herkennen met de Bronnenbingo beschreef ik een lesopdracht die ik uitvoer met mijn mbo niveau 3 klassen. Dat is een eerste opdracht in een korte lessenreeks waarin ik mijn studenten wil leren wat het belang is van informatiebronnen en hoe ze de betrouwbaarheid daarvan kunnen bepalen. In deze blogpost beschrijf ik de vervolgopdracht, waarin studenten de betrouwbaarheid van bronnen beoordelen.
N.B. Deze opdrachten lenen zich voor zowel het mbo als het vo.
Van herkennen naar beoordelen
In een van de eerste lessen van het schooljaar vraag ik mijn studenten welke informatiebronnen ze betrouwbaar vinden en welke bronnen ze voor het nieuws gebruiken. Ik krijg dan antwoorden als AT5 en CrimeSite, een enkeling noemt het Journaal of RTLNieuws. Dit betekent overigens niet dat mijn studenten deze bronnen dagelijks volgen; ze checken een nieuwssite pas als ze via hun eigen netwerk horen dat er iets aan de hand is waarover ze meer willen weten.
Afgelopen jaar antwoordde een snuggere student dat hij Scholieren.com betrouwbaar vond. Op mijn vraag waarom, antwoordde hij met een uitdagende blik: “Omdat ik op mijn vorige school altijd verslagen kopieerde en daar altijd een voldoende voor kreeg.” Ik was gewaarschuwd.
In de les met de Bronnenbingo hebben mijn klassen kennisgemaakt met de verschillende soorten bronnen die je binnen een tekst (die zelf ook weer een bron is) kunt tegenkomen: Betrokkenen, Instanties (organisaties), Naam van de schrijver/maker, Geografische aanduiding, Overige publicaties/programma’s. In deze vervolgopdracht wil ik ze leren hoe ze zelf de betrouwbaarheid van bronnen kunnen bepalen, zeker wanneer het gaat om relatief onbekende bronnen.
Online zijn verschillende stappenplannen te vinden aan de hand waarvan je de betrouwbaarheid van bronnen kunt bepalen. Deze stappenplannen zijn vaak te herleiden tot de CARS checklist van onderwijskundige en auteur Robert Harris. De afkorting staat voor: Credibility (Geloofwaardigheid), Accuracy (Nauwkeurigheid), Reasonableness (Redelijkheid) en Support (Bevestiging uit andere bronnen).
Interessant is ook het uitgebreide analyseschema van Histoforum, waarmee niet alleen de betrouwbaarheid maar ook de bruikbaarheid van bronnen kan worden bepaald. Zowel de checklist van Harris als het analyseschema van Histoforum zijn vooral nuttig voor wie bronnen gaat aanhalen in (profiel)werkstukken of scripties.
Voor mijn doeleinden werpen deze stappenplannen echter drempels op. Ik wil mijn studenten vooral bewust maken van het belang van het checken van bronnen en ze daarbij een enigszins laagdrempelig hulpmiddel geven. Daarom bedacht ik een versimpelde checklist, met een afkorting die ook gemakkelijk is te onthouden: het bronnen-ABCD.
Het bronnen-ABCD
Bij de opdracht om bronnen te beoordelen laat ik mijn studenten van een tekst of reportage de volgende vragen beantwoorden:
Is de bron actueel?
Hoe recent is de bron in kwestie? Zijn er recente reacties geplaatst? Dit criterium is vooral van toepassing bij het bepalen van de betrouwbaarheid van nieuwsberichten, wanneer er sprake van is dat berichten ook weer kunnen worden achterhaald door nieuwere informatie.
Is de bron benaderbaar?
Is bekend wie de afzender is, waar hij/zij werkt? Is hij/zij bereikbaar via een (mail)adres of website?
Is de bron controleerbaar?
Zijn feiten te controleten? Worden andere bronnen opgegeven die je zelf kunt raadplegen? Bijvoorbeeld links naar onderzoeken?
Is de bron deskundig?
Heeft de afzender voldoende (achtergrond)kennis? Heeft hij/zij bijvoorbeeld een opleiding gedaan over het onderwerp waarover het gaat?
Als tekst adviseer ik een nieuwsbericht of column te gebruiken die aansluit bij de opleiding van de studenten. Zelf maakte ik eind januari gebruik van dit artikel van Beveiligingnieuws.nl; mijn studenten volgen de opleiding Luchthavenbeveiliging.
Als werkvorm koos ik voor de placematopdracht, omdat dat een fijne samenwerkingsvorm is: de studenten kunnen de taken verdelen, maar gaan vervolgens wel met elkaar in gesprek om gezamenlijk een conclusie te trekken die ze ook samen moeten kunnen beargumenteren.
Bij deze specifieke opdracht kwam men tot de conclusie dat de bron, Beveiligingnieuws.nl, betrouwbaar is. Men aarzelde nog wel over het eerste criterium, omdat het bericht al ‘oud’ was (het artikel was op 4 januari 2020 gepubliceerd, we deden de opdracht eind januari). Maar gelet op de inhoud, een terugblik op 2019, kon dat door de beugel. De schrijver was benaderbaar (er stond een redactie-adres op de site), aangehaalde bronnen waren controleerbaar (zoals bijvoorbeeld het Centraal Bureau voor de Statistiek en de landelijke korpschef van de Politie) en de maker werd deskundig bevonden, omdat de redacteur – volgens de website van zijn werkgever – een ervaren journalist is en de redactie met gerenommeerde beveiligingsbedrijven samenwerkt.
Deze opdracht heb ik nu in elke klas één keer uitgevoerd. Om zowel de criteria te laten beklijven als het bewustzijn van het belang van checken te vergroten, zal ik hem nog een aantal keer moeten herhalen, onder andere met bronnen waarvan de betrouwbaarheid twijfelachtiger is. Dan is het ook zaak om de tekst inhoudelijk te bespreken (waar staan feiten, waar meningen en argumenten, heeft de afzender een bepaald belang, wat weet je zelf al over het onderwerp, etc). Dat is stof voor een vervolgles.
Met deze ABCD-checklist doen mijn studenten geen uitgebreid bronnenonderzoek, maar kunnen zij (en anderen) wel in betrekkelijk korte tijd hun kritische voelsprieten uitsteken.
P.S. Ik ben me ervan bewust dat wanneer de gebruikte tekst ‘langzame’ of langer houdbare informatie bevat, en dus niet zozeer om een recent nieuwsfeit gaat, maar bijvoorbeeld om teksten die meer beschouwend of theoretisch van aard zijn, het criterium actualiteit minder sterk is. Hier ga ik nog even op broeden.
Aanvulling (14 oktober 2020): zie ook de herziene versie van deze opdracht, waarin ik de A van Actueel heb vervangen door de A van Authentiek. Ook beschrijf ik varianten voor zelfstandige verwerking en online samenwerken.