Whitney Phillips & Ryan Milner – You are here (recensie)

Dit boek is het lezen zeer waard. Whitney Phillips en Ryan Milner brengen in kaart hoe het is gekomen dat ons medialandschap vergiftigd is geraakt. Daarbij schuwen ze niet om zelf positie in te nemen – en om de hand in eigen boezem te steken.

Van vervuilde echosystemen naar vitale ecosystemen

In You are here bouwen mediawetenschappers Phillips en Milner hun analyse van het moderne medialandschap op rond een ecologie-metafoor. De ondertitel luidt dan ook: Navigating polarized speech, conspiracy theories, and our polluted media landscape. Analoog aan de klimaatcrisis, compleet met een pyramide van biomassa en de complexe problematiek van wereldwijde milieuvervuiling, stellen de auteurs dat we in een netwerkcrisis verkeren, waarin het medialandschap rap vervuilt.

De netwerkcrisis kenmerkt zich door verharde polarisatie en een intensivering van de informatiechaos die – letterlijk en figuurlijk – geen grenzen kent. Net zoals de klimaatcrisis en milieuvervuiling het gevolg zijn van schadelijk handelen door een paar grote en vele kleine actoren, geldt dat ook in het media-ecosysteem. Aan de top van de piramide van biomassa staan een paar grote spelers die desinformatie en haat verspreiden. Zij zouden niet zo succesvol zijn zonder alle kleine spelers aan de basis van de piramide die die toxische en haatdragende content veelvuldig echoën. Zelfs wie denkt tegen de haat in het verweer te komen, door het licht erop te schijnen, verspreidt de oorspronkelijke inhoud vaak wel, met alle gevolgen van dien.

Een grote media cleanup is hard nodig. Voor de auteurs begint dat bij het erkennen dat het internet gedomineerd wordt door (rijke) witte mannen die hun eigen normen opleggen aan alle gebruikers en waarbij steeds meer ruimte ontstaat voor extremere vormen. Phillips en Milner wijzen daarbij niet alleen naar anderen, maar geven toe dat ze zelf in het verleden ook ondermijnende uitingen van de dominante cultuur – onbedoeld – hebben versterkt. Als onderdeel van wetenschappelijke studies analyseerden ze content, maar door deze ook in hun werk te benoemen en belichten, vestigden ze de aandacht erop. Het lastige is dat daar moeilijk aan te ontkomen is: om het gif te kunnen verspreiden, moet je het wel opsporen en blootleggen.

Van doorgeslagen individualisme naar een gezond collectief

Net zoals de klimaatcrisis het gevolg is van meerdere factoren die op elkaar ingrijpen, zien de auteurs verschillende elkaar onderling versterkende oorzaken voor de vervuiling van het medialandschap. Ten eerste zien zij de impact van wat zij noemen deep memetic frames. Frames zijn het venster waardoor mensen de wereld aanschouwen. Het perspectief dat ze daarbij innemen, is ingegeven door opvattingen die ze al hebben. Die frames zijn diep, omdat ze raken aan hun meest fundamentele waarden. En ze zijn mimetisch, omdat ze zich heel makkelijk laten verspreiden via onder andere social media.

Een tweede oorzaak is de extreme snelheid waarmee boodschappen vermenigvuldigd worden. Dat is enerzijds te wijten aan het fenomeen context collapse. Hiervan is sprake wanneer mensen via social media netwerken in contact komen met inhouden die aanvankelijk voor anderen en in andere contexten bedoeld waren, en ze daarmee in hun eigen kringen aan de haal gaan. Anderzijds is de Wet van Poe van toepassing. Deze houdt in dat de meeste mensen het moeilijk vinden om van social media boodschappen vast te stellen of ze serieus zijn of satirisch bedoeld; in plaats van er niets mee te doen, schatten ze kennelijk in dat sprake is van een grap en belonen ze de boodschap met een Like of Retweet.

Een derde oorzaak is wat de auteurs amplification noemen: het proces waarin extreem polariserende boodschappen worden versterkt. Dat versterken gebeurt niet alleen door individuen die deelnemen aan de social networks, maar in belangrijke mate ook door (nieuws)media. Wanneer juist gerenommeerde media veelvuldig aandacht schenken aan extreme opvattingen – zelfs als ze die bekritiseren – kan dat leiden tot normalisatie van het gedachtegoed. De boodschap wordt immers constant herhaald; alles wat je aandacht geeft, groeit. Phillips schreef eerder een onderzoek waarin zij beschrijft hoe journalisten zuurstof geven aan dat versterkingseffect; zie mijn bespreking van dat onderzoek hier.

Dit alles, ten slotte, gaat volgens de onderzoekers gepaard met de huidige focus op het individu, dat koste wat kost gevrijwaard moet blijven van beperkingen – en waar de social media platforms ogenschijnlijk om draaien. De auteurs bepleiten dat die doorgeslagen individualisering hoognodig plaats moet maken voor een focus op het collectieve. In een gezond media-ecosysteem gaat het er niet om dat elk individu zomaar straffeloos al het gif kan spuien dat die wil, maar dat de gemeenschap het recht heeft niet vergiftigd te worden. Het antwoord is ecologische geletterdheid: vanuit een besef dat wat jij hier doet impact heeft op mensen daar, toewerken naar een vitale samenleving waar het gemeenschappelijke ons bindt in plaats van extremen ons uit elkaar rukken.

Een nieuwe richting voor mediawijsheid en nieuwswijsheid

Met de term ecological literacy, die hier specifiek betrekkingheeftop media, lijken Phillips en Milner een alternatief te willen bieden voor media literacy. In Nederland kennen we dat als mediawijsheid, waar nieuwswijsheid onderdeel van is. Mediawijsheidinitiatieven beogen om (jonge) burgers weerbaar te maken tegen negatieve media-invloeden en zich te ontwikkelen tot bewuste en kritische mediagebruikers. Ondanks deze goede bedoelingen wijzen de auteurs op het risico dat deze initiatieven juist ook schade kunnen berokkenen. Ze halen daarbij danah boyds waarschuwing aan dat sprake kan zijn van een averechts effect: in plaats van dat educatieve projecten de weerbaarheid bij (jonge) mensen vergroten, voeden zij hun wantrouwen. Zo kunnen goedbedoelde initiatieven om nepnieuws en desinformatie te herkennen en te bestrijden ertoe leiden dat men denkt dat al het nieuws slecht is. Als het resultaat van een mediawijsheidinterventie is dat kritisch denken wordt verward met kritiek spuien, en deelnemers zich afwenden van bronnen die wel betrouwbaar zijn, heeft de interventie gefaald.

De auteurs plaatsen deze kanttekening terecht, maar ze raken in mijn optiek nog net niet de kern. Ze komen er in de buurt – zo hebben de mediawetenschappers wel inzichten uit de cognitieve psychologie gebruikt. Maar wat in mijn optiek mist is het perspectief van het onderwijs. Met name kennis over hoe (jonge) mensen leren ontbreekt. Ik merk dat dit voor veel publicaties over media en mediawijsheid geldt: deze zijn veelal geschreven door mensen die zich hebben gespecialiseerd in media, en zij focussen op het eerste deel van de samenstelling zonder zich af te vragen hoe dat wijzer worden in zijn werk gaat – concreter: hoe mensen leren. In dit artikel beschrijf ik welke inzichten uit het onderwijs kunnen helpen om daar meer grip op te krijgen. Juist omdat dit perspectief nu veelal ontbreekt en het wel nieuwe mogelijkheden biedt, sluit ik me aan bij de constatering van Phillips en Milner: wat we hebben geprobeerd, werkt niet, het is tijd om een andere weg in te slaan. Dat is ook waar het om gaat op het vernieuwde www.nieuwswijsheid.nl.

Positie bepalen

You are here (u bevindt zich hier) is een staande navigatie-uitdrukking. Die past goed bij het betoog waarin de auteurs het medialandschap in kaart brengen, in de hoop de lezer te helpen opnieuw positie bepalen en zich te oriënteren op een schoner ecosysteem. Het lijkt een enigszins opmerkelijke titel, omdat deze uitdrukking op het individu is gericht, terwijl de auteurs zich er hard voor maken dat we het doorgeslagen individualisme loslaten en ons richten op een gemeenschappelijke toekomst. Ik denk dat dit te maken heeft met het feit dat de auteurs zelf ook nog niet goed weten welke kant we op moeten. Ze doen aan het eind wel een aantal aanbevelingen hoe weg te navigeren van de puinhopen van polarisatie en desinformatie, maar erkennen ook dat het probleem elk individu ontstijgt. Het bestrijden van de klimaatcrisis is niet slechts een kwestie van in elk huishouden wat zuiniger met energie omgaan. Net zo min is het opschonen van het medialandschap enkel door individuen op te lossen: het vraagt wezenlijk ander beleid en regelgeving, die niet de belangen van techbedrijven dienen, maar die van de samenleving.

Wie dit boek heeft gelezen, weet nu waar die zich in het medialandschap bevindt. De volgende vraag is: waar gaan wij samen heen, en hoe komen we daar? Must read.