De afgelopen jaren bestond mijn leesterugblik uit (pogingen tot) statistieken, een Top-10 van boeken en een van de zinnen die mij het meest hadden getroffen, met een algemene reflectie op hoe die leeservaringen correspondeerden met (maatschappelijke) ontwikkelingen van de voorbije jaren.
Dit jaar doe ik het anders. Ik las 101 boeken en daar zaten flink wat parels en aanraders tussen. Maar dit jaar gaat mijn terugblik niet over de beste boeken die ik las. In plaats daarvan noem ik de elf bijzonderste leeservaringen die ik had. Want zin vond ik niet alleen in de inhoud van de boeken, maar ook in het lezen zelf.
You Are Here. A Field Guide for Navigating Polarized Speech, Conspiracy Theories, and Our Polluted Media Landscape – Whitney Phillips & Ryan M. Milner
Non-fictie, populair-wetenschappelijk, media/communicatie
Als ik één boek zou moeten kiezen dat ik iedereen kan aanraden, en één zin van 2022, dan kies ik hiervoor. Aan de hand van de metafoor van ecosystemen beschrijven Phillips en Milner hoe we zijn aanbeland in een door desinformatie en extreemrechtse platforming vervuild medialandschap. Dit boek was een grote inspiratiebron voor mijn vernieuwde website nieuwswijsheid.nl.
In deze boekbespreking kun je lezen waarom het volgens mij zo’n belangrijk boek is.
De zin van dit boek: ‘We’re in the mess we’re in because the individual has, in so many ways, from so many different directions, been privileged over the collective.’
Ban this book – Alan Gratz
Jeugdliteratuur
Dit boek handelt over een actuele ontwikkeling die aan de andere kant van de oceaan gruwelijk enge proporties aanneemt en mij flink zorgen baart: christelijk-conservatief-rechtse groepen verbannen boeken uit schoolbibliotheken omdat ze menen dat deze boeken schadelijk zouden zijn voor jonge lezers. In de boeken komen LHBTIQ+-personages in voor, of wordt kritiek geleverd op het racistische verleden en heden van de VS. Dat vindt men te ‘woke’ en ‘dus’ gevaarlijk. In Nederlandse media is hier, op een enkel artikel na, veel te weinig aandacht voor.
Het is ook een relevant boek voor wie zich inspant voor leesbevordering, maar vooral het werk van dode witte mannen propageert: laat kinderen en jongeren vooral ook boeken lezen waarin ze zichzelf en elkaar herkennen. Een jeugdboek, maar (of misschien wel: dus) het laat uitstekend zien hoe onvolwassen volwassenen kunnen zijn.
De zin van dit boek: ‘Everybody had the right to interpret any book any way they wanted to. What they couldn’t do then was tell everybody else their interpretation was the only interpretation.’
Maus – Art Spiegelman
Graphic novel
De rillingen liepen me over de rug bij het lezen van dit boek. Het fascisme en nazisme dat Spiegelman beschrijft is terug in de gedaante van Forum voor Democratie. Het akelige is dat dergelijke groeperingen een knap staaltje van DARVO bedrijven: Deny, Attack and Reverse Victim and Offender. Ofwel, zij intimideren medeburgers en ondermijnen democratische waarden, maar doen alsof zij zelf slachtoffer zijn. Ook in de woke-discussie lukt het ze om flink veel volgers mee te trekken in het beschadigen van mensen die juist waarschuwen tegen fascisme en racisme. Maar blijf waakzaam: de boosdoeners zijn niet de mensen die opkomen voor minderheden of gemarginaliseerden, maar degenen die hen de mond willen snoeren en aan zich willen onderwerpen. Erbij blijven staan en ernaar kijken is geen optie meer. Dat brengt Spiegelman treffend in beeld.
De zin van dit boek: ‘De mensen zijn niet veranderd… Misschien hebben ze behoefte aan een nieuwere, grotere Holocaust.’
Aardbewoners – Sayaka Murata
Fictie
Veel verhalen die ik lees gaan over mensen die echt zouden kunnen zijn: mensen met fouten, zorgen, onzekerheden, onhebbelijkheden. In dit, uiterst ontregelende, verhaal hebben de hoofdpersonages dit in extreme mate. Naar het einde toe werd ik bijna onpasselijk en twijfelde ik of het wel een goed boek was. Natuurlijk was het dat, juist omdat het zo ongemakkelijk was.
Zin: ‘Wat me echt bang maakt, is dat ik ga denken dat de woorden die de wereld me in de mond legt mijn eigen woorden zijn.’
Tori – Brian Elstak en Karin Amatmoekrim
Jeugdliteratuur
Eerlijk is eerlijk, dit boek had ik vooral bij de bieb gehaald, omdat ik snel een boek uit wilde lezen. Mijn streven was om dit jaar 104 boeken te lezen en ik had wat vertraging opgelopen met mijn leesstapel.
Het lukte prima om het snel uit te krijgen: het is geen lang verhaal, en het leest vlot. Maar na afloop kon ik het niet wegleggen en heb ik een aantal keer teruggebladerd en opnieuw gelezen. Wat een verbluffend fantasierijk, hoopvol en aandoenlijk avontuur van twee broers en een zus. Echt een heel fijn verhaal, met groot plezier verteld en werkelijk prachtig getekend. Heerlijke afwisseling tussen alle serieuze en zware kost. En een absolute voor- of samenleestip!
De zin van dit boek: ‘Ze liepen behoedzaam verder en toen zagen ze hem: de draak. Hij lag dwars op een groot bankstel met zijn voeten omhoog, witte sportsokken in badslippers, in zijn mondhoek een pijp.’
Extended mind – Annie Murphy Paul
Populair-wetenschappelijk, neurowetenschap
Dit is eigenlijk een gewoon ngoed boek. Informatief en prettig toegankelijk, niet geweldig en soms wat te veel leunend op schrijftrucs. Dat het in dit rijtje staat, is echt vanwege de leeservaring – vanwege wat het bij mij opriep. Geregeld drongen zich herinneringen aan mijn vader op: sommige fijn, andere – over zijn laatste jaren waarin hij zwaar dementeerde – verdrietig. Het zette me aan tot het schrijven van deze boekbespreking / ode aan mijn vader.
De zin van dit boek: ‘Human thought is exquisitely sensitive to context, and one of the most powerful contexts of all is the presence of other people.’
Building Stories – Chris Ware
Graphic novel
Deze titel kun je op meerdere manieren lezen, en dat is precies de bedoeling: de verhalen, die zich afspelen in en om een gebouw in een niet nader te bepalen Amerikaanse stad, zitten los in een doos. Sommige verhalen in een cahier, andere gevouwen op groot krantenformaat, weer andere als harmonica. Het is aan de lezer om te bepalen waar te beginnen en hoe verder te gaan: die stelt een eigen volgorde samen. Al lezende kom je erachter dat de verhalen niet alleen toebehoren aan de (naamloze) personages, maar ook aan het gebouw dat ze delen. Die verhalen zijn vrij droevig, en de tekenstijl, die doet denken aan de klare lijn, komt wat afstandelijk over. Tegelijk is het mooi en indrukwekkend, en duidelijk met veel zorg en aandacht gemaakt.
De zin van dit boek: ‘Who hasn’t tried when passing by a building, or a home, at night, to peer past half-closed shades and blinds, hoping to catch a glimpse into the private lives of its inhabitants?’
Dracula – Bram Stoker
Horror, briefroman
Het boek Dracula van Bram Stoker is oorspronkelijk geschreven als briefroman, waarbij de brieven worden afgewisseld met telegrammen, dagboekfragmenten en krantenknipsels. Het leent zich er uitstekend voor om met de tijd mee te lezen: op elke datum verder gaan met de tekst van dezelfde datum. Dat bracht de Amerikaanse webdesigner Matt Kirkland ertoe om het boek op te knippen in fragmenten en die per mail als nieuwsbrief te sturen,
Op de datum van een nieuwe entry in het boek ontvang je de tekst in je mail en zo lees je van mei tot en met november mee in het tempo waarin het verhaal zich afspeelt. In realtime dus, zij het wel met een vertraging van een meer dan 125 jaar (Dracula verscheen in 1897).
Het is een geinige leeservaring, die veel wegheeft van het volgen van een soap. Dit wordt versterkt door het feit dat elk fragment eindigde met een cliffhanger. Benieuwd? Kirkland gaat de nieuwsbrief volgend jaar weer versturen, je kunt je nu al aanmelden via de site Dracula Daily.
De zin van dit boek: ‘Safety and the assurance of safety are things of the past.’
This Book is a Planetarium – Kelli Anderson
Non-fictie, papierdesign
Dit is niet zozeer een boek om te lezen, maar om mee te spelen. En om te hebben, zodat je het aan iedereen kunt laten zien die bij je thuiskomt. Kunstenares/papierdesigner Kelli Anderson legt zich erop toe alle toepassingsmogelijkheden van papier te ontdekken. Die zijn bijzonder vindingrijk, zie ook haar site. Met This Book is a Planetarium kun je geluid versterken, (geheime) codes samenstellen en ontcijferen, de sterrenhemel projecteren, muziek maken. En heel veel plezier.
De zin van dit boek: ‘Consider this book an interactive field guide to the invisible.’
Teamgericht organiseren in het onderwijs- Ben van der Hilst
Non-fictie, onderwijs- en organisatievernieuwing
Ik lees veel werkgerelateerde boeken, dus een titel uit deze categorie mag niet ontbreken. In veel boeken over onderwijsvernieuwing of -ontwikkeling ligt het zwaartepunt op de onderwijsinhoudelijke component: formatief handelen, didactische werkvormen, tools. Van der Hilst plaatst onderwijsontwerp in een bredere context: je kunt onderwijsinhoud – zeker van een hele opleiding – niet ingrijpend vernieuwen als je niet ook je onderwijsorganisatie mee verandert. Daarbij is een benadering waarin collectieve verantwoordelijkheid centraal staat, cruciaal. Over Van der Hilsts bruikbare inzichten ben ik ook op mijn werk het gesprek aangegaan, en inmiddels worden die her en der, stapsgewijs, opgepikt. Een leeservaring die zijn weg vindt naar de werkpraktijk, hoe mooi is dat?
De zin van dit boek: ‘De leraar is niet een vrijgevestigde of geïsoleerd optredende professional.’
Luisterend lezen
Als ik verhalen tot me neem, doe ik dat het liefst met mijn ogen. In geschreven teksten de woorden en zinnen zien, deze in eigen tempo registreren, soms vertragen, even wegstaren, een notitie in de kantlijn plaatsen, dat vind ik het prettigst. Het vasthouden van een boek en meteen zien en voelen hoe ver ik ben, is extra fijn.
Toch ben ik dit jaar, voorzichtigjes, begonnen met het luisteren naar audioboeken, als afwisseling – en dat heeft me positief verrast. Dat vraagt wel een beetje uitzoekwerk, heb ik gemerkt. Bij sommige audioboeken hebben de voorlezers/vertellers van audioboeken een dermate irritante vertelstijl dat de inhoud niet goed overkomt (bijvoorbeeld omdat ze de zinnen eerder opsommen dan ze verhalend te lezen, de klemtoon verkeerd leggen, of ‘duwpraten’). Andere boeken zijn zo informatief dat ik geregeld moet stoppen om notities te maken (de bladwijzeroptie is handig, maar dan moet je later alsnog weer terug om de tekst in een eigen notitie-app over te nemen).
Maar ik heb intussen ook veel moois ontdekt. Met name boeken die de auteurs zelf hebben ingesproken bevielen. Niet vreemd waarschijnlijk, want zij kennen hun verhaal/betoog en weten daarbij het juiste gevoel over te brengen. Een heel indrukwekkend voorbeeld is Schaduwkind van PF Thomese. Alleen al de zware en droevige stem van de auteur doet zijn werk bij het pijnlijke verhaal. Dat wordt nog verder aangezet door de muziekstukken die geregeld te horen zijn, en die soms de stem van de auteur zelfs wegduwen.
Erg prettig om te luisteren was Het verbrande huis, van en door Bodil de la Parra. De auteur bootst de stemmen en accenten van haar Surinaamse tantes liefdevol na, en zingt ook de liedjes die in het verhaal voorkomen.
Een andere bijzondere voordracht was Zachtop lachen van Malou Holshuijsen. In de hoofdstukken waarin zij in therapie is, krijgt de auteur bijval van Paul de Munnik, die de stem van de psycholoog voor zijn rekening neemt. Sowieso een heel mooi boek, dat me geregeld deed gniffelen, maar me ook ontroerde.
Een eervolle vermelding is er voor Revolusi van David van Reybrouck, voorgelezen door Mathijs Deen. Het boek is al een meesterwerk van historisch archiefonderzoek en veldwerk, zeer toegankelijk en gewetensvol opgetekend door Van Reybrouck. Deen maakt het helemaal af, door het met gevoel voor te lezen, alsof hij aanwezig was bij de vele interviews die Van Reybrouck heeft afgenomen, en deze zelf navertelt.
Als je op zoek bent naar goede boeken om te luisteren, kies dan vooral deze titels. Of: als je deze titels nog gaat lezen, overweeg dan zeker om dat met je oren te doen.
Kun je eigenlijk wel zeggen dat je leest als je naar een boek luistert? En komt de boodschap even goed over? Zie ook dit blog van Wilfred Rubens, met mijn reactie aldaar.
Leve het lenen
Van de 101 titels die ik in 2022 las, kwam bijna de helft van een (online) bibliotheek. Ik kan van harte aanbevelen om gebruik te maken van deze prachtige voorziening – zowel de fysieke boeken- en taalhuizen als de online bibliotheek. Ook de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren biedt een schat aan gedigitaliseerd materiaal. Via deze online database maakte ik kennis met wat volgens mij de oudste bron van nieuwswijsheid is.
Een hele mooie dienst is ook het Digital Library initiatief van Archive.org. Oprichter Brewster Kahle en zijn team spannen zich in om niet alleen het hele web te archiveren (belangrijk bijvoorbeeld om informatie te achterhalen die sommige afzenders liever aan het zicht onttrekken), maar ook om alle boeken te digitaliseren. Dat laatste klinkt in tijden van e-books overbodig, maar bedenk dan dat deze vanwege format- en softwarewijzigingen beperkt houdbaar zijn, en dat sommige boeken verdwijnen omdat uitgevers deze – vaak vanwege kosten en beperkte vraag vanuit de markt – niet meer in circulatie brengen.
Het zijn uitgevers die Internet Archive het vuur aan de schenen leggen: zij zien de digitaliserings- en archiveringspraktijken van Kahle en consorten als inkomstenderving en hebben rechtszaken aangespannen om dit werk aan banden te leggen. Als je, net als ik, vindt dat informatie zoveel mogelijk toegankelijk moet zijn, overweeg dan een donatie.
Een zinvol jaar
Zo teruglezend valt me op dat de zinnen die uit deze boeken haalde, samen ook nog eens treffend grote (maatschappelijke) vraagstukken van het jaar weer – of daar juist het broodnodige tegenwicht tegen boden. Dat cureren van zinnen bevalt me nog steeds goed, dus ik ga er komend jaar mee door. De galerij van 2023 staat al klaar. Je kunt me ook op GoodReads volgen voor korte reviews, al maak ik binnenkort de overstap naar StoryGraph. Langere besprekingen, van boeken over taal, nieuwswijsheid en/of onderwijs verschijnen als blog alhier.
Hopelijk krijg jij ook (meer) zin in lezen. Het is een heel fijne manier van wijzer worden en plezier beleven. Een mooi voornemen voor het nieuwe jaar is om niet te wachten tot de volgende vakantie, maar elke avond even met een boek op de bank te zitten. Kijk een Netflixaflevering minder, of sla die talkshowprogramma’s over, en laat je meevoeren door een mooi geschreven of gesproken verhaal. Ik wens je een zinvol 2023 toe!
Bekijk ook:
2019: jaaroverzicht
2020: jaaroverzicht en terugblik
2021: jaaroverzicht en terugblik
2022: jaaroverzicht
De zinnen die ik lees in 2023 (wordt regelmatig bijgewerkt)
Het hoe en waarom van #DeZinVanHetBoek